Avgustnıñ 9-nda Dünya Tamır halqlar künü qayd etile. Onı 1994 senesi BM Baş Assambleyası vatanında azlıq olğan halqlarnen birdemlik köstermek içün tesis etti. Ukrayinada ukrayinlernen beraber qırımtatarlar, qaraylar ve qırımçaqlar tamır halq ola. Olarnıñ tarihiy vatanları – Qırımdır.
Yarımadanıñ qanunsız ilhaqı ve büyük cenk sebebinden tamır halqlarnıñ vaziyeti nasıl deñişti? Anda yaşamağa devam etelermi? Rusiye Qırımnıñ tamır halqlarına qarşı nasıl bir siyaset alıp bara? Bu aqta alıp barıcı Alena Badük Ukrayinanıñ tamır halqlarınıñ vekillerinen laf etti.
Ukrayina milliy hatıra institutı añlatqanına köre, tamır halq – milliy azlıqnıñ aynısı degildir. Ukrayinada milliy azlıqlar çoq ve tek bazıları tamır halq ola. Tamır halq sayılmaq içün etnik toplulıq Ukrayinada şekillenmek kerek edi, ayrı til ve medeniyet taşıyıcısı olmalı ve Ukrayina tışında bir devleti olmamalı.
Halqara uquq ve Ukrayina qanunları tamır halqlarnı qoruy. Laf birinciden til, medeniyet ve ananelerniñ saqlap qalması ve inkişafı aqqında kete. Ve basqı, zorlayıcı assimilâtsiya ya da genotsidden qoruv aqqında. Lâkin işğal etilgen Qırımda tamır halqlarnıñ vekilleri bam-başqa bir kerçekke rastkeldi.
Qırımçaqlar – qanunlar seviyesinde tanılğan eñ kiçik halq. Olar ortodoksal yeudiylik küte, amma ayrı ibadetleri de bar.
Aynı vaqıtta türk tilli halq ola. Dinleri – Qırımda Ekinci cian cenki vaqtında qırımçaqlarnıñ kütleviy şekilde öldürilgenleriniñ sebebidir. Natsistler olarnı yeudiylernen bir saydı. O vaqıt qırımçaqlarnıñ 80%-ı elâk olğan edi.
Qırım işğali başlağan soñ bu az sayılı halqnıñ bir qısmı yarımadanı terk etmege mecbur edi.
«Qırımnıñ tamır halqlarını tedqiq etüv ve qoltutuv fondunıñ» yolbaşçı muavini Vâçeslav Lombrozo qayd etkenine köre, doğru bir statistika olmağanı içün Qırımda, Ukrayina kontrol etken topraqlarda ya da çetelde qırımçaqlarnıñ sayısı aqqında aytmaq imkânsız ola.
Onıñ aytqanına köre, yarımada işğalinden soñ halq vekilleriniñ bir qısmı evlerini terk etti, amma bir çoq kişi Qırımda qaldı – esasen esli-başlı insanlar.
«2001 senesi ealiniñ cedvelge alınğanını esas olaraq alsaq, anda Qırım Muhtar Cumhuriyetinde 204 qırımçaq yaşay, dep aytıla», – dep ayttı Vâçeslav Lombrozo.
O, 2014 senesi Rusiyeniñ tizgen cedveli qanunsız ola, dep qayd ete. Bundan ğayrı, qırımçaqlar içün Qırımda Milliy qırımçaq müzeyi ve «Qrımçahlar» Qırım cumhuriyet cemiyeti kibi obyektlerniñ olması müim qala.
«Esas mesele şu ki, qırımçaqlarnıñ Qırım tışında olarnıñ yaşağanını hatırlatacaq başqa bir köşeleri yoq», – dep qayd etti Lombrozo.
Ukrayina kontrol etken topraqta, onıñ aytqanına köre, teşkilâtnen bağ tutqan tahminen beş qoranta yaşay. Aynı vaqıtta, Fond maqsadlarından biri yaşlar arasında qırımçaq menliginiñ canlandırıluvı ola – çetelde olğanlarnıñ da.
«Biz çetelde bulunğan qırımçaqlarnen bağ qurmağa tırışamız, olarnıñ fikrini soramağa isteymiz. Çünki maqsadlarımızdan biri – Ukrayina yardımınen qırımçaq olmaqnı şeref yapmaq», – dep qayd etti o.
Fond vekili qayd etkenine köre, qırıçaqlarnıñ etnik gruppa olaraq taqip etilgenine dair bir malümat yoq. Lâkin, onıñ aytqanına köre, aqları gizli şekilde bozula – açıq aytmaqnıñ imkânsızlığı, tapınuv yerlerine sıñırlanğan irişüv ve tolu ilmiy deñişüvniñ olmaması.
«Qırımda olğan müzeyniñ yıllar devamında bir çoq qorantanıñ abidelerini toplağanını añlasaq, ve şimdi dünya ilmi ya da türkşınaslar oña irişip olamay – bu tek aqlarnıñ bozuluvı degil», – dedi Vâçeslav Lombrozo.
Qaraylar qırımtatarlarğa yaqınlar, amma dinleri farqlı. Yeudiylerge oşay, amma kene de başqa.
Qaraylar Eski Ahit tanıy, amma Muqaddes Yazınıñ tefsirlerini ve ortodoksal yeudiyler riayet etken Talmuddaki qaidelerni red eteler. «Qaraylar» eski yeudi tilinden «ehl-i kitap» olaraq tercime etile.
Yeudiylernen dinleri oşasa da, qaraylar Ekinci cian cenki vaqtında kütleviy yoq etilüvinden qurtarıldı. Sovetler akimiyeti vaqtında qaray cemiyetleri bayağı eksilgen edi. Qırımdan ğayrı Galiç, Lutsk, Melitopol ve Harkivde qaray cemiyetleri bar edi.
Harkiv qaray din cemiyetiniñ reisi Aleksandr Dzübanıñ aytqanına köre, Ukrayinada tahminen 1200 qaray qayd etilgen 2001 senesiniñ cedvelinden soñ tam bir malümat yoq.
Onıñ qayd etkenine köre, bugün Qırım tışında «bir qaç yüz» qaray yaşay, tek bir qaç on kişi faal sayıla.
«Men qaraylarnıñ medeniyetinen meraqlanğan, bağlanğan, tedbirlerde iştirak etken bir qaç on insannı bilem», – dep qayd etti Dzüba.
Onıñ aytqanına köre, Qırım işğali ve Rusiyeniñ Melitopolge ücüm etmesi bu şeerde qara cemiyetini yoq etti dep aytmaq mümkün. Evelden faal ve medeniyet ceetinden toyğun yaşayış yerine cemiyet azaları qaçmağa mecbur oldı ve infrastruktura coyuldı.
«Anda em ansambl, em til kursları bar edi. Umumen ayat canlı edi, dep aytmaq mümkün. Şimdi tek hatıralar qaldı», – dedi Aleksandr Dzüba.
O, Melitopolden qaraylarnıñ bir qısmı şimdi Zaporijjâda yaşay, dep qoşa, digerleri çetelge köçti. Harkivdeki cemiyet, cenk uruşlarınıñ yaqın olmasına baqmadan, qısmen qaldı.
«Qaraylar toplaşa, cumaertesi künleri toplaşa, bazıda bayramlarda. Er vaqıt degil, amma vaziyet imkân berse», – dedi o.
Qırımda, Dzübanıñ aytqanına köre, qaraylarğa qarşı basqınıñ repressiv alâmetleri yoq, lâkin cemiyet inkişafını zorlaştırğan şaraitler yaratıla. Örnekler arasında – çoq yıllıq mecmuanıñ qapatılması, mahsus saytlarnıñ yoq olması ve umumen qararsızlıq isi.
«Olar (Qırımlı qaraylar) dos-doğru suallerniñ doğru cevaplarından qaçqanını aytmay, amma özüni serbest is etmegenleri körüne», – dep qayd etti Aleksandr Dzüba.
Üç tamır halq arasında eñ büyügi qırımtatarlar ola. Ukrayina milliy hatıra institutı yazğanına köre, bu halq XVIII asırnıñ soñunda Rusiye imperiyası tarafından devletiniñ zapt etilüvine, bölşevik akimiyetiniñ medeniy elitasını taqiip etkenine ve neticede aman-aman yarım asırlıq vatan yasağınen 1944 senesi sürgünligine dayanıp oldı.
Qırım işğali başlağanınen taqiplerniñ yañı dalğası başladı. Qırımtatar resurs merkeziniñ malümatına köre, umumen işğal yılları devamında 425 siyasiy mabüs aqqında belli, 249-ı (yani ekseriyeti) – qırımtatar halqınıñ vekilleridir.
Ukrayina halq deputatı ve Qırımtatar Milliy Meclisiniñ reis muavini Ahtem Çiygoz Rusiyeniñ qırımtatarlarğa qarşı siyasetini tamır halqnı yarımadadan quvmaq ve izlerini silmek isteginen bağlay.
«Qırımnı qırımtatarlarsız qaldırmağa isteyler, çünki o, (Rusiye akimiyeti) Qırımnıñ Rusiyege ait olğanını isbatlay olamay», – dedi Çiygoz.
Onıñ fikirince, tarih ceetinden qırımtatarlar Rusiyede bir telüke olaraq qabul etilüvi, çünki olarnıñ bar olması imperiyanıñ narrativini boza.
Bundan ğayrı, qırımtatarlar, Çiygoznıñ aytqanına köre, dünyağa Qırım Ukrayina olğanını hatırlatmağa devam ete, bu da Kremlni açuvlandıra.
«Rusiye Qırımda farqlı siyasiy leyhalar kerçekleştirmege tırışsa da, yapıp olamay, çünki tamır halqnıñ sesi bar», – dedi o.
Çiygoznıñ aytqanına köre, Rusiye onıñ toprağında yaşağan tamır halqlarnı kerçek tesir ve aqlardan marum etilgen folklor gruppalarına çevirdi.
«Rusiyede tamır halqlarnıñ aqları qorçalanmay. Rusiyede aq kibi bir ıstıla da yoq», – dep eminliknen ayta Ahtem Çiygoz.
Muntazam sürette yapılğan repressiyalarnı pek telükeli dep saya. Rusiye soñuna qadar terror qullanıp, kelecegini belgilev aqqını yoq etmege tırışacaq, dep ayta Çiygoz.
«Bugün aydut olğan imperiya bar, ve akimiyetini tutmaq içün er keske, tamır halqlarnıñ bütün milliy gruppalarına qarşı terror yapa, çünki Rusiyeniñ özü – Moskoviya, bir bataqlıq. Olar bileler, kün kelir, Kavkaz, Başqortostan, Tataristan ve diger serbest halqlar aqlarını talap etecek. Ve bu halqara uquqqa uyğun olacaq», – dep qayd etti Ahtem Çiygoz.
O, qırımtatarlarnıñ ve diger tamır halqlarnıñ aqlarını qorçalav meselesinde Türkiyeniñ halqara ortaq olaraq müim rolüni qayd ete. Onıñ aytqanına köre, 2014 senesinden başlap Ankara qırımtatarlarnıñ aqları bozula, dep bildire.
«Avropa qıbırdamağa başlağance Türkiye tek aytmay, qırımtatarlarnıñ taqdirine diqqat ayıra edi», – dep qayd etti o.
Ahtem Çiygoznıñ fikirince, Rusiye işğaliniñ bütün deşetleri tek yarımada işğalden azat etilgen soñ belli olacaq.
«Qırım azat etilgen soñ köreceklerimiz qorqunç olacaq, çünki biz tek qayd ete bilgenimizniñ monitoringini yapamız», – dedi o.
Prezidentniñ Qırım Muhtar Cumhuriyetindeki temsilciliginiñ malümatına köre, Qırım işğalinden soñ Ukrayinanıñ tamır halqları Ukrayina topraq bütünligi ve suverenitetine qoltutqanları içün Rusiye tarafından basqığa oğrap başladı. Tek Ukrayina yarımadasınıñ işğalden azat etilüvi Rusiyeniñ qorqunç ve qanunsız areketlerini toqtatıp olur, dep bildire müessise.
Ukrayina bir qaç yıl evelsi «Tamır halqlar qanunını» qabul etti. Rusiye prezidenti Putin onı Üçünci reyh qanunlarınen qıyaslap, «tem-telef silâsı» dep adlandırdı, çünki, onıñ fikirince, tamır halqlar cedveline rusiyeliler kirmek kerek edi. Latviyada Rusiye jurnalistleri qurğan «Vajnıye istorii» neşiri yazğanına köre, rusiyede 47 tamır az sayılı halq yaşay. Çoqusınıñ sayısı on yıldan ziyade bir müddette eksildi. Bazıları yoq olma telükesi altında. Rusiye qanunlarına köre, Tamır halqlarnıñ alternativ hızmet aqqı bar, amma seferberlik vaqtında bu imkân yoq. Tamır halqlar kütleviy şekilde cenkke kete, dep yaza jurnalistler.
